Phoenix theophrasti / Φοίνικας του Θεόφραστου

Αγία Άννα - Χώρα

Ο Phoenix theophrasti ονομάζεται και «κρητικός φοίνικας», γιατί τον θεωρούσαν ενδημικό της Κρήτης. Αλλά δεν είναι. Υπάρχει επίσης στην Αμοργό, την Ανάφη, την Ρόδο. Αναφισβήτητα στην Μεγαλόνησο Κρήτη υπάρχει σε πολύ μεγαλύτερους αριθμούς και σε αρκετές (9) θέσεις. Υπάρχει όμως και στην Αμοργό, όπου ονομάζεται «φοινικιά» και μάλιστα σε τουλάχιστον τρεις θέσεις.

Αυτό το οπωσδήποτε σπάνιο δέντρο ευδοκιμεί σε περιοχές κοντά στην θάλασσα με υγρά εδάφη. Σχηματίζει συσταδες, γιατί πολλαπλασιάζεται εύκολα με παραφυάδες. Με αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά έχω φωτογραφίσει «φοίνικες του Θεόφραστου» σε τρείς θέσεις:

• Στις Λεύκες (Χώρα - Κατάπολα)
• Στους Αγίους Σαράντα (Χώρα - Κατάπολα)
• Στην Αγία Άννα (Χώρα)
• Στον Κάτω Κάμπο της Κολοφάνας (Κάτω Μεριά)
• Στον Χόχλακα (Θολάρια)

Οι τρεις πρώτες θέσεις βρίσκονται στην κεντρική Αμοργό, δηλαδή στην περιφέρεια της Χώρας. Το κεντρικό τμήμα του νησιού, άλλωστε, είναι αυτό που έχει και τα περισσότερα νερά, λόγω της γεωλογικής του σύστασης αλλά και του μεγαλύτερου πλάτους του, λόγοι που επιτρέπουν να αναπτυχθούν κάπως μεγάλα ρέματα.

1.- Στο ρέμα των Αγίων Σαράντα διατηρείται η πρώτη συστάδα με «φοίνικες του Θεόφραστου». Η θέση είναι ηλιόλουστη με βορειοανατολικό προσανατολισμό και διατηρεί υγρασία και το καλοκαίρι, λόγω των υπόγειων ροών του ρέματος.

'Αγιοι Σαράντα

2. - Η δεύτερη θέση με βορειοδυτικό προσανατολισμό βρίσκεται κοντά στην πρώτη, στην περιοχή των Λευκών, ανάμεσα στις παραλίες «Φοινικιές» και «Τυροκόμος». Οι Λεύκες είναι πλούσιες σε υπόγεια νερά κι έτσι προσφέρουν κατάλληλο περιβάλλον για τον σπάνιο αυτό φοίνικα. Ενδιαφέρον έχει ότι η παραλία «Φοινικιές», παρά το όνομά της, δεν έχει φοίνικες. Η περιοχή έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός βιότοπου για τον «φοίνικα του Θεόφραστου». Η παραλία έχει σχηματιστεί και τροφοδοτείται συνεχώς από το ρέμα που κατεβαίνει από ψηλά. Φαίνεται πως μάλλον είχε παλαιότερα φοίνικες, που της έδωσαν και τ' όνομά της. Σε κάποια εποχή έκοψαν τους φοίνικες και μετέτρεψαν την περιοχή σε χωράφια.

Λεύκες

3.- Η τρίτη θέση στο καλογερικό περιβόλι της Αγίας Άννας τροφοδοτείται όλο τον χρόνο από το νερό μιας πηγής, η οποία είναι γνωστή από αιώνες, γιατί αναφέρεται και στους πορτολάνους ως θέση για προμήθεια νερού από τα ιστιοφόρα. Εδώ οι φοίνικες σχηματίζουν πάνω από μία συστάδες και κρέμονται κυριολεκτικά πάνω από την θάλασσα. Η θέση έχει νότιο προσανατολισμό, που σημαίνει ότι το καλοκαίρι η σκιά έρχεται πολύ γρήγορα.

Αγία 'Αννα

4- Η τέταρτη θέση βρίσκεται στον Κάτω Κάμπο της Κολοφάνας, σε εκβολή ρέματος και πολύ κοντά στην θάλασσα.

Κάτω Κάμπος Κολοφάνας - Κάτω Μεριά

5.- Η πέμπτη θέση βρίσκεται στην ρεματιά που κατεβαίνει στην παραλία Χόχλακας στα Θολάρια της Αιγιάλης.

Χόχλακας - Θολάρια (Αιγιάλη)

Ο Phoenix theophrasti ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του πατέρα της Βοτανικής, του Θεόφραστου (372-287 π.Χ.) που πρώτος τον περιέγραψε (Περί φυτών, 2.6.9). Ο «φοίνικας του Θεόφραστου» το 1967 θεωρήθηκε από τον Ελβετό βοτανολόγο Βέρνερ Γκρόιτερ ως ιθαγενές είδος της Κρήτης. Από τότε όμως εντοπίστηκε και σε μερικά άλλα μέρη της ανατολικής Μεσογείου ενώ υπάρχει εδώ και αιώνες στην Αμοργό, όπως φαίνεται από την ηλικία των δέντρων και την μορφολογία των συστάδων που σχηματίζουν.

Ο «φοίνικας του Θεόφραστου» φτάνει τα 15 μέτρα ύψος. Έχει λεπτούς κορμούς. Τα φύλλα του είναι πτεροειδή, με μάκρος 2-3 μέτρων. Οι καρποί του δεν θεωρούνται εδώδιμοι, δηλαδή δεν τρώγονται, γιατί η σάρκα τους είναι πολύ λεπτή, ινώδης και με στυφή γεύση. Γι' αυτόν τον λόγο και οι άνθρωποι δεν τον καλλιέργησαν, όπως συμβαίνει με άλλα είδη που δίνουν τους «χουρμάδες».

Ενδιαφέρον έχει ότι ο «φοίνικας του Θεόφραστου» πολλαπλασιάζεται εύκολα με σπόρους και ακόμα πιο εύκολα με παραβλαστήματα-παραφυάδες. Όμως η μεταφύτευση των ριζοβλαστημάτων του είναι δύσκολη.


Ετυμολογία και προέλευση

Ο Μπάουμαν που εξετάζει την ελληνική χλωρίδα από ενός είδους αρχαιολατρική ματιά υποστηρίζει ότι από μερικές λεπτομέρειες στις αναφορές των αρχαίων συγγραφέων «φαίνεται πως ο φοίνικας δεν ήταν ιθαγενής στην παλιά Ελλάδα αλλά είχε κάποτε εισαχθεί». Αναφέρει ότι «στο κρητικό τοπίο οι συστάδες από φοίνικες, σε ορισμένες ακτές και κοίτες ποταμών, φαίνονται απροσδόκητες και ο επισκέπτης αναρωτιέται μήπως πρόκειται για απομεινάρια φυτών, που είχαν εισαχθεί κάποτε από τους Μίνωες από την Αφρική και επισημαίνει ότι «την άποψη αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι ο Όμηρος χρησιμοποιεί τη λέξη "φοίνιξ", δηλαδή το δέντρο από τη Φοινίκη.

Αυτή η άποψη του Μπάουμαν φαίνεται να πάσχει από οριενταλισμό. Η λέξη «φοίνιξ» είναι σκοτεινής προέλευσης κατά τον Μπαμπινιώτη, ενώ ο Σταματάκος πιθανολογεί ότι σχετίζεται με την καρική γλώσσα. Γεγονός πάντως είναι ότι στην αρχαία Ελλάδα η λέξη αυτή και τα παράγωγά της απέδιδε το φαιοκόκκινο χρώμα που έχουν οι καρποί του φοίκινα αλλά και του
αίματος. «Φοινίκια» ονόμαζαν στο Βυζάντιο τα μελομακάρονα από το χρώμα τους, κι έτσι συνεχίζουν να τα ονομάζουν και σήμερα σε περιοχές της Ελλάδας.

Κατά τον Σταματάκο:

• φοινός = κόκκινος σαν αίμα // αιματηρός, φονικός. [Ετυμ.] *φον-jο-ς : φόνος > φοίνιξ
• φοινίσσω = βάφω (κάνω) κάτι κόκκινο - παθ. κοκκινίζω

Συνεπώς ο «φοίνιξ» σχετίζεται με το κόκκινο χρώμα, όπως του αίματος, αλλά και με τον «φόνο» που παράγει αίμα. Λόγω της ύπαρξης πολλών φοινίκων ή του χρώματος του προσώπου των κατοίκων της ονομάστηκε «Φοινίκη» η παραλιακή περιοχή του σημερινού Λιβάνου και «Φοίνικες» οι κάτοικοί της. Φοίνιξ ονομάζεται στην Ιλιάδα ένας Έλληνας στρατιώτης που μετέχει στη συνέλευση του στρατού, πιθανότατα από το χρώμα του προσώπου ή των μαλλιών του (πρβ. τα νεολληνικά επώνυμα Κόκκινος, Κοκκινούλης, κλπ.)

Κατά την γνώμη μου, η άποψη ότι ο «φοίνικας του Θεόφραστου» μεταφέρθηκε στο Αιγαίο από αλλού δεν έχει βάση. Αυτό δείχνει η ετυμολογία της λέξης «φοίνιξ» και το αποδεικνύει η ύπαρξη του δέντρου ως αυτοφυούς όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και στην Αμοργό (και στην Ανάφη).